Ik liep eens door Goedereede, flink uitgeput na een zware inspannning. En toen zag ik dus een straatnaambordje met Bekaf erop. Hoe toepasselijk! Goedereede heeft een aantal bijzondere straatnamen zoals Blienkerd, Looheul, Koningspleisterplaats en De Pad, maar dit Bekaf gaf heel fijn aan hoe ik me voelde. Ondanks dat ik zo afgepeigerd was, vroeg ik me toch af hoe die straat aan zijn opvallende naam was gekomen.
Die vraag heb ik later maar eens voorgelegd aan de streekarchivaris van Goeree-Overflakkee en die mailde mij al snel het volgende: "Over het Bekaf doet een verhaal de ronde. In 1605 werd het stadje aangevallen. De aanvallers werden opgemerkt door een schildwacht, die direct alarm sloeg. Een jongen zou toen geroepen hebben: 'Hier zijn se; haest u wat, of wij zijn allemael beck af'. De naam Bekaf zou daarvan zijn afgeleid." Een mooi verhaal, maar van dat soort verklaringen is meestal maar weinig waar. Dat bleek ook uit het vervolg van het antwoord: "Dat is echter een misverstand. Reeds voor de uitroep van de jongen wordt dit al bekaf genoemd. Het woord bekaf heeft meerdere betekenissen. Zo dragen de bolwerken bij Bergen op Zoom, Wageningen, Damme (B) en het vroegere bastion te Breda de naam Beck-af. Het Bekaf te Goedereede is dus een onderdeel van de verdedigingswerken geweest."
Op de plek in Goedereede waar nu de straat ligt die Bekaf heet, was in de middeleeuwen inderdaad een vestingmuur. En blijkbaar waren er op meer plekken vestingwerken die Bekaf (of Beck-af) genoemd werden. Voor de verklaring van die naam kwam ik uit bij een boek van Johannes Bosscha, die in de negentiende eeuw hoogleraar was aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. In zijn boek Neêrlands heldendaden te land, van de vroegste tijden af tot in onze dagen (uit 1834) schrijft hij meer over de oude naamgeving van militaire verdedigingswerken: "Dikwijls gaf eene spotternij van de soldaten of arbeiders aanleiding, om eenig werk te benoemen. ... Het zij mij vergund, bij deze gelegenheid eene vraag te beantwoorden, welke mij meermalen gedaan is, vanwaar namelijk onderscheidene versterkingswerken hier te lande, den naam Beck-af droegen, en gedeeltelijk nog dragen: als het bastion van dien naam te Breda, en de lunet te Bergen-op-Zoom. Beck of bek was oudtijds in sommige spreekwijzen, hetzelfde als hals of nek. Zoo lees ik in de Treurspelen van Duijm, Belegheringe der stad Leyden: 'Ick meynde haer den beck naer mynen sin te breken'. Het was eene niet ongewone spreekwijze bek-af spelen, voor den hals afsnijden, welke men zelfs als een spreekwoord in Tuinmans Verzameling van spreekwoorden vindt opgenomen. De Schrijver van de Afbeeldinghe en de Beschryvinghe van alle de veldslagen enz, zegt ook: die vornemens waren de wachters aan de vene-poorte beck-af te spelen. Men zal dus, naar ik gis een fort, eene lunet, of wat het ook zijn mogt, bek-af genoemd hebben, om te kennen te geven, dat men door dezelve menigen vijand bek-af dacht te spelen. Dan men in gemeenzamen stijl zegt bek-af zijn is, om aan te duiden, dat men als doodelijk vermoeid is."
'Bekaf spelen' betekende dus zoiets als 'de nek doorsnijden', en in die betekenis staat het ook in het citaat van de jongen hierboven. En Beck-af was de naam die soldaten gaven aan een hoornwerk in Bergen op Zoom, een halfbastion aan de Maas in Grave en aan bastions in Breda en Wageningen. Behalve de straat in Goedereede heb ik in Nederland geen straatnamen kunnen vinden die van die oude naam zijn afgeleid. In Damme (nabij Brugge in België) is wel een Bekofstraat; deze straat is genoemd naar het Fort van Bekaf dat ooit op die plek stond en waarvan de restanten nog zichtbaar zijn. Verder hebben ze in Aarschot een Bekaflaan en in Stekene een Bekaf, die beide ook verwijzen naar een oud verdedigingswerk in die buurt.
Een kijkje in de keuken
Deze naamgeving doet me denken aan een andere (spottende) naam voor een verdedigingswerk dat je op meer plekken terugziet: Kijk in de Pot. Aan het begin van de zestiende eeuw lag er bijvoorbeeld een fort dat zo heette aan de oever van de IJssel bij Deventer. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog lag er een fort met die naam tussen Ammerzoden en Hedel. Aan het begin van de zeventiende eeuw lag er een redoute Kijk in de Pot bij Bergen op Zoom. De naam is verwant met Kiek in de Kök of Kiek in de Köken, dat we in het buitenland bijvoorbeeld als naam tegenkomen van oude militaire torens in Tallinn, Danzig en Magdeburg. Je kunt wel zien zien waar de naam vandaan komt: vanuit zo'n hoge toren konden de soldaten letterlijk een kijkje in de keuken van de vijand nemen en zo zien wat de pot schafte. In Nederland danken we aan deze aanduiding de straatnamen Fort Kijk in de Potstraat (in Nijmegen) en Kijk in de Pot (in Breda), en ook het stadspark Kijk in de Pot in Bergen op Zoom.
Er zijn vast nog meer straatnamen die zijn afgeleid van de mooie bijnamen die vroeger aan verdedigingswerken werden gegeven. Als jij nog andere voorbeelden weet, dan hoor ik dat graag.
Op de plek in Goedereede waar nu de straat ligt die Bekaf heet, was in de middeleeuwen inderdaad een vestingmuur. En blijkbaar waren er op meer plekken vestingwerken die Bekaf (of Beck-af) genoemd werden. Voor de verklaring van die naam kwam ik uit bij een boek van Johannes Bosscha, die in de negentiende eeuw hoogleraar was aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda. In zijn boek Neêrlands heldendaden te land, van de vroegste tijden af tot in onze dagen (uit 1834) schrijft hij meer over de oude naamgeving van militaire verdedigingswerken: "Dikwijls gaf eene spotternij van de soldaten of arbeiders aanleiding, om eenig werk te benoemen. ... Het zij mij vergund, bij deze gelegenheid eene vraag te beantwoorden, welke mij meermalen gedaan is, vanwaar namelijk onderscheidene versterkingswerken hier te lande, den naam Beck-af droegen, en gedeeltelijk nog dragen: als het bastion van dien naam te Breda, en de lunet te Bergen-op-Zoom. Beck of bek was oudtijds in sommige spreekwijzen, hetzelfde als hals of nek. Zoo lees ik in de Treurspelen van Duijm, Belegheringe der stad Leyden: 'Ick meynde haer den beck naer mynen sin te breken'. Het was eene niet ongewone spreekwijze bek-af spelen, voor den hals afsnijden, welke men zelfs als een spreekwoord in Tuinmans Verzameling van spreekwoorden vindt opgenomen. De Schrijver van de Afbeeldinghe en de Beschryvinghe van alle de veldslagen enz, zegt ook: die vornemens waren de wachters aan de vene-poorte beck-af te spelen. Men zal dus, naar ik gis een fort, eene lunet, of wat het ook zijn mogt, bek-af genoemd hebben, om te kennen te geven, dat men door dezelve menigen vijand bek-af dacht te spelen. Dan men in gemeenzamen stijl zegt bek-af zijn is, om aan te duiden, dat men als doodelijk vermoeid is."
'Bekaf spelen' betekende dus zoiets als 'de nek doorsnijden', en in die betekenis staat het ook in het citaat van de jongen hierboven. En Beck-af was de naam die soldaten gaven aan een hoornwerk in Bergen op Zoom, een halfbastion aan de Maas in Grave en aan bastions in Breda en Wageningen. Behalve de straat in Goedereede heb ik in Nederland geen straatnamen kunnen vinden die van die oude naam zijn afgeleid. In Damme (nabij Brugge in België) is wel een Bekofstraat; deze straat is genoemd naar het Fort van Bekaf dat ooit op die plek stond en waarvan de restanten nog zichtbaar zijn. Verder hebben ze in Aarschot een Bekaflaan en in Stekene een Bekaf, die beide ook verwijzen naar een oud verdedigingswerk in die buurt.
Een kijkje in de keuken
Deze naamgeving doet me denken aan een andere (spottende) naam voor een verdedigingswerk dat je op meer plekken terugziet: Kijk in de Pot. Aan het begin van de zestiende eeuw lag er bijvoorbeeld een fort dat zo heette aan de oever van de IJssel bij Deventer. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog lag er een fort met die naam tussen Ammerzoden en Hedel. Aan het begin van de zeventiende eeuw lag er een redoute Kijk in de Pot bij Bergen op Zoom. De naam is verwant met Kiek in de Kök of Kiek in de Köken, dat we in het buitenland bijvoorbeeld als naam tegenkomen van oude militaire torens in Tallinn, Danzig en Magdeburg. Je kunt wel zien zien waar de naam vandaan komt: vanuit zo'n hoge toren konden de soldaten letterlijk een kijkje in de keuken van de vijand nemen en zo zien wat de pot schafte. In Nederland danken we aan deze aanduiding de straatnamen Fort Kijk in de Potstraat (in Nijmegen) en Kijk in de Pot (in Breda), en ook het stadspark Kijk in de Pot in Bergen op Zoom.
Er zijn vast nog meer straatnamen die zijn afgeleid van de mooie bijnamen die vroeger aan verdedigingswerken werden gegeven. Als jij nog andere voorbeelden weet, dan hoor ik dat graag.
Reacties
(En graag gedaan.)