Is het nou Dorpstraat of Dorpsstraat - over de tussen-s in straatnamen

Onlangs stelde iemand me de vraag waarom in Rotterdam de Heemraadssingel en het Heemraadsplein een tussen-s hebben, maar de nabijgelegen Heemraadstraat niet. Komt dat door willekeur van de naamgevers of is er iets anders aan de hand? 

Hoe zit het ook al weer met het gebruik van de tussen-s in de Nederlandse taal? In het Taalportaal wordt uitgelegd wanneer er een tussen-s wordt gebruikt in een samenstelling. Die s komt bijvoorbeeld altijd voor als het eerste deel een verkleinwoord is ('meisjesjurk') of een persoonsaanduiding die in het meervoud een s krijgt ('vissersboot'). En een tussen-s kan ook voorkomen wanneer het eerste deel een meervoud op -en heeft ('dorpsplein') of als het eerste deel helemaal geen meervoud heeft ('eeuwigheidswaarde'). Snap je het nog? Vergeet het dan toch maar weer snel, want er zijn ook nog allemaal uitzonderingen op deze regels. De geleerden weten ook niet precies wat nou de functie van die tussen-s is en in welke gevallen die wordt gebruikt of juist niet. Het is niet voor niks dat het gebruik van de tussen-s een vrije kwestie is: je mag zelf bepalen of je het beter vindt met of zonder die s.

Straatnamen volgens de regels?
Je ziet de 'regels' voor het gebruik van de tussen-s terug in de straatnaamgeving, maar ze worden daar niet heel consistent toegepast. Zo hebben alle straten die naar verkleinwoorden zoals meisjes, vrouwtjes, sijsjes of molentjes zijn genoemd een tussen-s in de naam; bij straten die genoemd zijn naar winterkoninkje, madeliefje en koolwitje wordt die s echter lang niet altijd gebruikt. Straten die zijn genoemd naar een persoonsaanduiding zoals visser of brouwer hebben meestal wel een tussen-s, maar lang niet altijd: de Brouwerlaan en de Visserstraat komen bijvoorbeeld ook gewoon voor. De Dorpsstraat komt in Nederland meer dan 300 keer voor (met tussen-s, net als het 'dorpsplein' hierboven), maar hebben we ook nog eens meer dan 50 keer de Dorpstraat (met een s minder). En als het linkerdeel een woord is dat geen meervoud heeft, zie je in straatnamen vaak wel een tussen-s maar ook weer lang niet altijd. Bij straatnamen die met Eendracht- beginnen heeft zelfs maar de helft een tussen-s.

Er lijken wel meer standaarden te zijn. Er zijn ruim 160 Stationsstraten (met s) en maar 16 Stationstraten (zonder s); bij alle pleinen, singels en wegen die naar het station zijn genoemd, is de tussen-s de standaard. De ruim 250 straten die met Kanaal- beginnen, zijn juist bijna allemaal zonder tussen-s. En bij de circa 300 straten die met Park- beginnen, is er niet één met een tussen-s. Waarom is bij Dorp en Station de tussen-s de standaard, en bij Kanaal en Park niet? Het zijn allemaal het-woorden, dus dat kan het verschil niet verklaren. En waarom komen er (bijna) altijd uitzonderingen op de regel voor? Ik begrijp wel dat de geleerden hier hopeloos van worden.

Je zou bij de voorbeelden hierboven kunnen stellen dat er nog sprake is van een oude genitief, en dus van een bezits-s. Maar bij straten die naar personen zijn genoemd, is er geen sprake van bezit. Daarom zie je bij dat soort straatnamen eigenlijk nooit een tussen-s: Piet Heinstraat en Rembrandt van Rijnstraat. In Amsterdam ligt het Rembrandtplein, maar echte Amsterdammers noemen dat met 'een Amsterdamse s' het  Rembrandtsplein. In de uitspraak is het dus weer anders dan men op schrift heeft bedacht. Van alle 200 straatnamen die in Nederland met Rembrandt- beginnen, hebben er maar twee officieel een tussen-s. Het verraste me dat er zelfs twee straten die naar Piet Hein genoemd zijn een tussen-s hebben - die liggen allebei in Rotterdam.

Het is niet altijd zo dat straten die naar personen genoemd zijn in principe geen tussen-s krijgen: van de circa 50 straten die naar Frederik zijn genoemd, heeft de helft wel en de helft geen tussen-s. Waarom is dat? Ik heb even gedacht dat het achtervoegsel mede het gebruik van de tussen-s bepaalt, en dat een -straat of een -steeg veel minder vaak een tussen-s zou krijgen dan een -weg of een -plein om de eenvoudige reden dat die met een -s beginnen. Maar dat is dus niet. Dat zie je bijvoorbeeld aan al die Dorpsstraten en Stationsstraten. En de Frederikstraat komt in Nederland gewoon naast de Frederiksstraat voor, en zo ook de Eendrachtsstraat en de Eendrachtstraat.

Variatie om de hoek
Terug naar Rotterdam, naar de Heemraadssingel, het Heemraadsplein, de Heemraadstraat, de Heemraadsbrug (en ooit ook nog de Heemraadsweg). De namen komen ongeveer uit dezelfde tijd (rond 1900), dus je zou verwachten dat daar een consistente schrijfwijze voor gekozen zou zijn. Waarom 'vergat' men de s bij de Heemraadstraat? Het zal niet door de s van -straat komen, want bij de s van -singel gebruikte men wel een extra tussen-s. Het kan trouwens best zijn dat men bij deze namen beide varianten een hele tijd naast elkaar heeft gebruikt. Ik kwam een oude ansichtkaart tegen waarop de Rotterdamse Heemraadsingel zonder extra s werd geschreven.

Bij veel van dit soort setjes gaat het in Rotterdam wel goed en is het gebruik van de tussen-s consistent. Zo heb je het Proveniersplein, de Provenierssingel en ook de Proveniersstraat. Je hebt het Eendrachtsplein, de Eendrachtsweg en de Eendrachtsstraat. En je hebt de Stadhouderslaan, Stadhoudersplein en Stadhoudersweg. Dat is allemaal best consistent. Maar de Heemraadstraat is niet de enige straat in Rotterdam waar die tussen-s ontbreekt. Bij het Piet Heynsplein en de Piet Heynsbrug ligt bijvoorbeeld de Piet Heynstraat. Bij de Sint-Jobsweg en de Sint-Jobskade ligt de Sint-Jobstraat. Bij het Frederiksplein ligt de Frederikstraat en ook de Frederikdwarsstraat. En bij de Heerjansweg ligt de Heerjanstraat (die nota bene is genoemd naar Heerjansdam!). Wat is de verklaring voor die variatie?

Waarschijnlijk komt het allemaal door willekeur in de spelling van de naamgevers. Die doen soms maar wat. Niet iedereen heeft hetzelfde taalgevoel en de voorkeuren voor het gebruik van een tussen-s kunnen van geval tot geval en van persoon tot persoon verschillen. Voor je het weet heb je dan een Frederikdwarsstraat die uitkomt op het Frederiksplein. Ach, het lijkt misschien inconsistent, maar het is in ieder geval niet fout.