Op hoerenjacht met drie groene eikels en een vette knol - de bijzondere straatnamen van Enkhuizen

In lijstjes met bijzondere of vreemde straatnamen kom je vaak dezelfde namen tegen. De Dubbeleworststeeg in Amsterdam bijvoorbeeld, of de Eendekotsweg in Gapinge. Opvallend is dat er in die lijstjes altijd wel één of meer straatnamen uit Enkhuizen staan, zoals de Hoerejacht of Tussen Hel en Vagevuur. Hoe komt Enkhuizen aan die bijzondere straatnamen?

Enkhuizen is een eeuwenoud stadje. Zeshonderd jaar geleden was het een haven- en vissersdorp aan de Zuiderzee. In 1356 kreeg het stadsrechten. Aan het eind van de middeleeuwen werden er havens gegraven en men legde vestingwerken aan. Dat leidde tot een bloeitijd in de zeventiende eeuw: Enkhuizen had toen een eigen kamer van de VOC en het had de grootste haringvloot van de Nederlanden. In die tijd ontstonden straatnamen nog in de volksmond; straten werden genoemd naar een opvallend kenmerk zoals een groot gebouw, de handel die er werd gedreven of een afbeelding op een uithangbord. De Breedstraat was gewoon een opvallend 'breede' straat in Enkhuizen. De Vissteeg was de steeg die naar de vismarkt liep. En de Bierkade was de plek waar schepen aanlegden om hun vaten met bier te lossen. Dat begreep iedereen.

De Breedstraat, de Vissteeg en de Bierkade - die namen komen allemaal in Enkhuizen voor, maar je kunt ze in een of andere variant ook in allerlei andere plaatsen vinden. Maar tussen die straatnamen liggen in Enkhuizen ook allerlei straten en steegjes met bijzondere en unieke namen. Vaak zijn dat namen die in de volksmond ontstonden, en de taal van de volksmond is vaak wat platter en directer dan de ambtelijke schrijftaal. Van een aantal bijzondere namen licht ik hier de herkomst toe.

• Hoerejacht - Deze straatnaam spreekt bij veel mensen tot de verbeelding. Je kunt er allerlei verklaringen bij bedenken - iets met jagers of een luxe boot - en de verklaringen zullen allemaal wel iets met hoeren te maken hebben. Het ligt ook het meest voor de hand dat deze naam verwijst naar een rosse buurt die ooit op deze plek was. De naam heeft door de onwelvoeglijke associaties vaak ter discussie gestaan, en er zijn ook veel alternatieve theorieën opgeworpen ('hoorn' zou bijvoorbeeld best kunnen verwijzen naar een ligging bij een bocht in een rivier, toch?). Het is zonder twijfel een historische naam: in een notariële akte uit 1651 komt de naam Hoeresteigertje ('Hoerensteegje') al voor en het oudste document waarin de naam Hoerejacht voorkomt, dateert uit 1808. In 1981 stelde een raadslid voor om de straatnaam officieel vast te leggen, en dat leidde tot veel discussie. Uiteindelijk besloot men dat de naam waarschijnlijk verwijst naar de jacht op hoeren met als doel om ze gevangen te nemen (zoals je op boeven jaagt), maar men verwierp het voorstel om de straatnaam officieel vast te leggen. In 1998 stonden er inmiddels huizen in de steeg en dus moest er toch echt een straatnaam worden vastgesteld. Het college stelde de neutrale naam Jachtsteeg voor, maar kwam daar niet mee weg: na veel discussie werd de naam Hoerejacht officieel geregistreerd. Men durfde het echter nog niet aan om de naam ook op de stadsplattegrond te vermelden...
• Tussen Hel en Vagevuur - Ja, dat is toch een wonderlijke plek om te wonen: tussen de hel en het vagevuur! Ooit stonden er in deze steeg twee herbergen: de ene heette 'Hel' en de ander 'Vagevuur'. De steeg lag dus letterlijk tussen de Hel en het Vagevuur. Aan het eind van de zestiende eeuw werden beide herbergen gesloopt, maar toen had de straatnaam blijkbaar zijn plek al verdiend. De keuze tussen hel en vagevuur lijkt misschien een keuze tussen twee kwaden, maar een belangrijk verschil is dat je via het vagevuur uiteindelijk toch fijn in de hemel terecht kunt komen. Elders in het centrum van Enkhuizen ligt een straat die Hemeltje heet; die straat is genoemd naar een huis met een uithangbord met een voorstelling van de hemel erop. Nabij de Hel en het Vagevuur lag trouwens nóg een herberg: het Paradijs.
• Olifantsteiger - Is dit de steiger waar de schepen aanlegden die olifanten uit Afrika kwamen brengen? Of is het een typefout en moet het eigenlijk Olifantstijger zijn - genoemd naar de mythische tijger met de grote oren en de slurf? Nee, de straat is - wederom - gewoon genoemd naar een huis met een uithangbord of gevelsteen met een olifant erop. En het is ook geen steiger waar schepen konden aanleggen, maar een steeg. Het achtervoegsel -steiger kwam bij de Enkhuizense stegen veel vaker voor.
• Drie Groene Eikels (en Drie Zalmen) - Als drie agenten je vragen waar je woont en je antwoordt met "Drie groene eikels!", dan zullen ze je niet snel geloven. Behalve in Enkhuizen. De straat is  - wederom - genoemd naar een huis met een uithangbord of gevelsteen, deze keer eentje met drie groene eikels erop. Elders in het oude centrum ligt een straat die Drie Zalmen heet. Naar de oorsprong van die naam kun je raden: daar stond ooit inderdaad een huis met een gevelsteen met drie zalmen erop. (Ik ben overigens wel benieuwd of het echt zalmen waren op die gevelsteen. Enkhuizen wordt ook wel de 'haringstad' genoemd en heeft al sinds de veertiende eeuw een wapen met drie haringen erop. Ligt het niet voor de hand dat die zalmen eigenlijk haringen waren?)
• Driebanen - Alle goede dingen in drieën: drie eikels, drie zalmen... drie banen. Liep er ooit een driebaansweg door het historische centrum van Enkhuizen? Nee, de naam verwijst naar drie lijnbanen van een touwslager. Die lagen er al in 1546. Hier werden dus touwen gemaakt, waarschijnlijk voor de vissersschepen. Honderd jaar later was het aantal gegroeid naar zestien, maar die lagen verspreid over de hele stad dus van een straatnaam Zestienbanen is het nooit gekomen.
• Spaans Leger - Deze naam hoort bij de geschiedenis van Enkhuizen als vestingstad. De aanduiding Spaans leger werd tijdens de Tachtigjarige Oorlog al genoemd voor de weg langs de vestingmuur.
• Kreupeltje - Dit was de oude weg naar een opvanghuis voor zieken en kreupelen. Ooit werd het ook de Sint Antoniusstraat genoemd - Sint Antonius is de patroonheilige tot wie je kunt bidden bij allerlei ziekten. De namen Sint Antoniusstraat en Kreupeltje hebben ook een tijdlang naast elkaar bestaan; het kwam vroeger wel vaker voor dat er voor één straat meerdere namen in omloop waren.
• Vierbeentjes - Een opmerkelijke straatnaam met een eenvoudig verhaal: ooit kwamen hier vier steegjes bij elkaar.
• Vette Knol - Dit lijkt een aanduiding van een dik paard, of een scheldwoord dat daarvan is afgeleid. In beide gevallen niet direct iets waar je een straat naar zou noemen. Deze straat dankt zijn naam aan een stuk water op deze plek dat ook al Vette Knol werd genoemd. Het is niet bekend waar het water die naam aan verdiend had, maar hij zou kunnen verwijzen naar de eeuwenoude opslagplek voor bagger en drek. Het water wordt in oude bronnen ook wel Vetten Hoek genoemd.
• Het Glop - Hop, hop, hop... was die vette knol soms in galop? Nee, 'glop' is gewoon een oude naam voor een nauwe steeg, net als 'slop'. Een sloppenwijk is dus eigenlijk hetzelfde als een gloppenwijk. Ooit lagen er her en der in Enkhuizen steegjes die Glop of Slop werden genoemd. De naam komt ook wel buiten Enkhuizen voor, en dan met name op de Waddeneilanden. (Misschien leuk om te weten dat 'glop' etymologisch verwant is met 'gluip' en 'gluiperd'. Een gluip is een oud woord voor een kier of spleet (of 'gleuf'). En een gluiperd was oorspronkelijk iemand die je met gluipende, toegeknepen ogen aankeek. Maar dat terzijde.)
• Venedie - Deze straatnaam ziet er een beetje uit als 'Venetië', en dat is geen toeval. Venetië was aan het eind van de middeleeuwen een belangrijk handelscentrum. De straat dankt zijn naam zeer waarschijnlijk aan een koopman die veel handel dreef met Venetië. In de loop der eeuwen zijn er behoorlijk wat spellingsvarianten van de straatnaam voorbijgekomen zoals 'Fenighen' en 'Venegien', en uiteindelijk is het dus 'Venedie' geworden. In Alkmaar is de straatnaam Fnidsen overigens ook van Venetië afgeleid. Er zijn ook mensen die zeggen dat de straatnaam Venedie zijn oorsprong vindt in het feit dat het op deze plek nogal waterrijk was en zo aan Venetië deed denken, maar dat ligt bij een straatnaam die zo oud is minder voor de hand.
• Apenspel - De naam Apenspel komt al voor in documenten uit de zeventiende eeuw. Net als bij veel andere oude straatnamen weet men hier niet zeker waar we de naam aan te danken hebben. En net als bij veel andere oude straatnamen vermoedt men dat er ooit een huis of herberg heeft gestaan met een opvallende gevelsteen of uithangbord - in dit geval met een spelende aap erop. Dat men het in Enkhuizen zelf ook een beetje een vreemde straatnaam vindt, blijkt uit het feit dat zo af en toe eens wordt geopperd om de naam aan te passen. Dat gebeurde bijvoorbeeld in 1940, toen het officiële verzoek werd ingediend om de straatnaam te wijzigen omdat die "niet behoorlijk" en "minder passend" zou zijn. En toen in 1967 het Nederlandse Rode Kruis honderd jaar bestond, werd voorgesteld om de straatnaam te wijzigen in Dr. J.C.H Bastingstraat; dr. Basting had een belangrijke rol gespeeld in de beginjaren van het Nederlandse Rode Kruis. Tot nu toe zijn alle wijzigingsverzoeken afgewezen en heet de straat nog steeds Apenspel.

Dat zijn toch best wat vreemde namen bij elkaar. Maar verder doen ze heel gewoon hoor, in Enkhuizen. Het weggetje langs een gracht noemden ze ooit bijvoorbeeld gewoon Wegje, en zo heet het nog steeds. De dijk langs de Oude Haven? Die heet gewoon Dijk. De kade langs de Oosterhaven? Dat is de Kade. De weg langs de bocht die beide havens verbindt? Dat is de Bocht. De straat op het eiland tegenover de bocht? Eiland. Het pad over de oude vestingwerken? Vest. Ook dat is Enkhuizen.

Bronnen: Hoerejacht, Oud Enkhuizen