Op veel plaatsen in Nederland liggen straatnamen zoals Heerstraat, Heerbaan en Heerweg. Ze komen in het hele land voor, maar het merendeel ligt in Limburg, Noord-Brabant en Zuid-Holland. Naar welke heer zijn deze straten allemaal genoemd? Het antwoord is: ze zijn helemaal niet naar een heer genoemd, maar naar het Romeinse leger. Ik zal vertellen hoe dat zit.
De eerste vier eeuwen van onze jaartelling was een groot deel van West-Europa bezet door de Romeinen. In het noorden werd het Romeinse Rijk begrensd door de 'limes', die bij ons langs de Rijn liep. De Romeinen brachten ons veel nieuwe dingen: geld, sieraden, lezen en schrijven, stenen huizen en een leger. En ook: wegen. In het hele gebied dat de Romeinen bezetten, werden langs belangrijke routes hoofdwegen aangelegd. Het waren de eerste echte wegen die hier werden aangelegd. De routes liepen van Maastricht via Nijmegen naar Arnhem, en van daar via Leiden naar Katwijk en Naaldwijk. De wegen waren vooral bedoeld voor het Romeinse leger, maar werden ook gebruikt door handelaars, boeren en koeriers.
Grondig werk
De wegen werden meestal aangelegd door Romeinse soldaten. Die gingen daarbij altijd grondig te werk. Er werd eerst een stuk grond afgegraven en dat gat werd vervolgens in lagen weer gevuld: eerst een fundering van grote stenen, daarop lagen met kiezels en zand en bovenop een wegdek van grote kasseien. Aan de zijkanten werd het wegdek verstevigd met boomstammen. Als men in de direkte omgeving niet de gewenste materialen kon vinden, week men nog wel eens van deze aanpak af. Voor de wegen langs de Maas werd bijvoorbeeld vooral veel grind of zand gebruikt, zonder een speciale fundering te gebruiken want dat was daar niet nodig. In de omgeving van Utrecht werden juist extra zware fundamenten aangelegd van houten balken en vlechtwerk om daarmee het verzakken te voorkomen.
In de vierde eeuw trokken de Romeinen zich terug uit ons gebied. Sommige van de door hen aangelegde wegen werden daarna verwaarloosd, maar er zijn er genoeg die bewaard zijn gebleven. Dat waren vooral de wegen tussen de belangrijkste steden uit die tijd, en de wegen die voor belangrijke handelsroutes werden gebruikt. Aan het eind van de achttiende eeuw waren de voormalige Romeinse wegen nog steeds de belangrijkste verbindingswegen in Nederland. En trouwens ook in andere delen van Europa. Pas in die tijd werden er voor het eerst ook gestructureerd nieuwe verharde wegen aangelegd.
Een heer op straat
De wegen werden vaak 'heerbaan' of 'heerweg' genoemd. Die naam is afgeleid van het Middelnederlandse woord 'heer' of 'heir'. Dat betekende niet alleen 'mannelijk persoon', maar ook 'legermacht'. Het woord wordt tegenwoordig niet meer in die betekenis gebruikt. Je ziet het nog wel terug in woorden zoals herberg (een plek waar je het leger bergt, in veiligheid brengt), hertog (iemand die het leger toogt, of leidt) en heraut (oorspronkelijk een 'legeraanvoerder'), in namen zoals Herman (man in het leger) en Herbert (uitblinkend in het leger), en in de naam van het Gelderse dorp Herwijnen (dat 'legerweide' betekent). (Héél in de verte is het woord 'heer' ook nog verwant met onze 'haas' ('hare' in het Engels). En hoe noemen we het nest van een haas? Precies: leger! Een 'leger' is van oorsprong gewoon een ligplaats, en dan maakt het verder eigenlijk niet uit of er slechts een haas slaapt of dat er een hele strijdmacht bivakkeert.)
Wat is er nog van over?
Van de wegen zelf zie je tegenwoordig nog maar weinig meer terug. Een enkele keer worden er bij een opgraving fundamenten van een oude heerbaan gevonden. Op veel plekken is de route van de heerbaan opgenomen in het moderne wegennet. Buiten de bebouwde kom kun je ze soms herkennen aan ongewoon lange rechte stukken weg. In dorpen en steden kun je het eigenlijk alleen zien als de oude aanduiding van de weg in de straatnaam is vereeuwigd. Als je ergens langs één van de oude Romeinse routes een straat ziet die Heerweg, Heerbaan, Heirstraat, Heirweg, Oude Baan of Herenstraat heet, dan weet je nu dat op die plek misschien oorspronkelijk door Romeinse soldaten een weg is aangelegd. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Oude Baan en de Heirweg in Born, de Heerstraat in Boxmeer, Oeffelt en Sint Agatha en ook voor de Hertogstraat in Nijmegen.
Met die conclusie moet je overigens wel een beetje voorzichtig zijn, want in hetzelfde gebied worden ook wel eens nieuwe straten Heerbaan of zo genoemd "omdat er vroeger ergens in de buurt een Romeinse weg liep". Dan is het dus slechts een moderne verwijzing naar de vroegere aanwezigheid van Romeinen in die omgeving.
Grondig werk
De wegen werden meestal aangelegd door Romeinse soldaten. Die gingen daarbij altijd grondig te werk. Er werd eerst een stuk grond afgegraven en dat gat werd vervolgens in lagen weer gevuld: eerst een fundering van grote stenen, daarop lagen met kiezels en zand en bovenop een wegdek van grote kasseien. Aan de zijkanten werd het wegdek verstevigd met boomstammen. Als men in de direkte omgeving niet de gewenste materialen kon vinden, week men nog wel eens van deze aanpak af. Voor de wegen langs de Maas werd bijvoorbeeld vooral veel grind of zand gebruikt, zonder een speciale fundering te gebruiken want dat was daar niet nodig. In de omgeving van Utrecht werden juist extra zware fundamenten aangelegd van houten balken en vlechtwerk om daarmee het verzakken te voorkomen.
In de vierde eeuw trokken de Romeinen zich terug uit ons gebied. Sommige van de door hen aangelegde wegen werden daarna verwaarloosd, maar er zijn er genoeg die bewaard zijn gebleven. Dat waren vooral de wegen tussen de belangrijkste steden uit die tijd, en de wegen die voor belangrijke handelsroutes werden gebruikt. Aan het eind van de achttiende eeuw waren de voormalige Romeinse wegen nog steeds de belangrijkste verbindingswegen in Nederland. En trouwens ook in andere delen van Europa. Pas in die tijd werden er voor het eerst ook gestructureerd nieuwe verharde wegen aangelegd.
Een heer op straat
De wegen werden vaak 'heerbaan' of 'heerweg' genoemd. Die naam is afgeleid van het Middelnederlandse woord 'heer' of 'heir'. Dat betekende niet alleen 'mannelijk persoon', maar ook 'legermacht'. Het woord wordt tegenwoordig niet meer in die betekenis gebruikt. Je ziet het nog wel terug in woorden zoals herberg (een plek waar je het leger bergt, in veiligheid brengt), hertog (iemand die het leger toogt, of leidt) en heraut (oorspronkelijk een 'legeraanvoerder'), in namen zoals Herman (man in het leger) en Herbert (uitblinkend in het leger), en in de naam van het Gelderse dorp Herwijnen (dat 'legerweide' betekent). (Héél in de verte is het woord 'heer' ook nog verwant met onze 'haas' ('hare' in het Engels). En hoe noemen we het nest van een haas? Precies: leger! Een 'leger' is van oorsprong gewoon een ligplaats, en dan maakt het verder eigenlijk niet uit of er slechts een haas slaapt of dat er een hele strijdmacht bivakkeert.)
Wat is er nog van over?
Van de wegen zelf zie je tegenwoordig nog maar weinig meer terug. Een enkele keer worden er bij een opgraving fundamenten van een oude heerbaan gevonden. Op veel plekken is de route van de heerbaan opgenomen in het moderne wegennet. Buiten de bebouwde kom kun je ze soms herkennen aan ongewoon lange rechte stukken weg. In dorpen en steden kun je het eigenlijk alleen zien als de oude aanduiding van de weg in de straatnaam is vereeuwigd. Als je ergens langs één van de oude Romeinse routes een straat ziet die Heerweg, Heerbaan, Heirstraat, Heirweg, Oude Baan of Herenstraat heet, dan weet je nu dat op die plek misschien oorspronkelijk door Romeinse soldaten een weg is aangelegd. Dat geldt bijvoorbeeld voor de Oude Baan en de Heirweg in Born, de Heerstraat in Boxmeer, Oeffelt en Sint Agatha en ook voor de Hertogstraat in Nijmegen.
Met die conclusie moet je overigens wel een beetje voorzichtig zijn, want in hetzelfde gebied worden ook wel eens nieuwe straten Heerbaan of zo genoemd "omdat er vroeger ergens in de buurt een Romeinse weg liep". Dan is het dus slechts een moderne verwijzing naar de vroegere aanwezigheid van Romeinen in die omgeving.
Reacties